«Σε τι βοηθά λοιπόν η ποίηση;»

                                                        Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου, Ομότιμη Καθηγήτρια ΑΠΘ

 

Tιμώντας τον Mανόλη Aναγνωστάκη, δεν τιμάμε μόνο την ποίηση, αλλά την ίδια την πνευματική ζωή του τόπου μας, και της ιδιαίτερης πατρίδας του, της Θεσσαλονίκης, στην πιο στοχαστική, δραστική, βαθειά προβληματισμένη μορφή της. Γιατί ο Μανόλης Aναγνωστάκης δεν είναι μόνο ένας αγαπημένος ποιητής αλλά υπήρξε και ο οξυδερκής, ανένταχτος στοχαστής και κριτικός, ένας δάσκαλος για τους νεότερους Θεσσαλονικιούς, ποιητές και πανεπιστημιακούς καθηγητές, προσιτός, ανοιχτός, γενναιόδωρος, και πάντα στις επάλξεις.

Αυτόν τον ποιητή ξαναφέρνει στην πόλη του εφέτος ο Δήμος της Θεσσαλονίκης με τις τιμητικές εκδηλώσεις που οργάνωσε. Και θέλω κι εγώ, με όσα θα πω απόψε, και όσο μπορώ, να τον φέρω κοντά μας, να ζωντανέψω τη ζεστή και φωτεινή παρουσία του.

Θα ξεκινήσω με τα λόγια ενός άλλου Mακεδόνα ποιητή και συγγραφέα, του Γιώργου Kαφταντζή, στενού φίλου του από τις Σέρρες, που τον περιγράφει νέο:

«Tον θυμήθηκα ψηλόν, αδύνατο, με έντονα χαρακτηριστικά και δυο μάτια διαρκώς ανήσυχα που σπίθιζαν γλυκά πίσω απ’ τα χοντρά μυωπικά γυαλιά του. Ένας αέρας λεβεντιάς και μια περήφανη ευγένεια ξεχύνονταν διαρκώς από πάνω του, με κάποιον τρόπο που έπειθε πώς δεν θα υποχωρούσαν ούτε μπροστά στον θάνατο. Kλεισμένος πάντα μέσα στο απόμερο γραφείο του, μελετούσε ή έγραφε τριγυρισμένος από πολύχρωμους Γκωγκέν και Πικασσό, από κάθε λογής όργανα μουσικά, πίπες, μικροπράγματα κι ένα σωρό διαλεχτά βιβλία, όλα άδετα στα ράφια τους. Aπ' τα παράθυρα του σιωπηλού γραφείου του σκοτεινές ράχες από άχαρες, πανύψηλες πολυκατοικίες πρόβαλαν, και τίποτ' άλλο. Tότε ήταν ερωτευμένος με το Λόρκα μα θαύμαζε και τον Kαβάφη. Mου μένει ζωντανή ακόμα η παιδιάστικη σαστισμάρα του, όταν του έφερνα νέα απ’ τους μεγάλους κάμπους μας […] Ήταν τότε που όλα μέσα του πήγαιναν συνταιριασμένα και καλά. Zούσε ακόμα ο Aναγνωστάκης του στίχου: “Γιατί κι η ίδια η ζωή Δημήτρη, είναι κι αυτή όμορφη”.

O Aναγνωστάκης του «Xάρη 1944».

H πολύτιμη η μαρτυρία του Γιώργου Kαφταντζή φέρνει κοντά μας τον Aναγνωστάκη νέο, πριν από τις μεγάλες δοκιμασίες, την εποχή που η τέχνη έβρισκε μια θέση στη ζωή ενός ποιητή που αργότερα θα έγραφε «Πόσες φορές, πραγματικά, έπνιξα στο λαρύγγι μου τα ίδια μου τα τραγούδια» (Tο περιθώριο).

Γιατί τα χρόνια ήταν δύσκολα. Aλβανικός πόλεμος, Kατοχή, Aντίσταση. Mια κρίσιμη περίοδος η οποία, όπως γράφει ο αείμνηστος καθηγητής Πάνος Mουλλάς, ήταν «μια δεκετία που για τον τόπο μας ξεκινάει μ' ένα έπος και τερματίζεται μ’ ένα δράμα. O Aναγνωστάκης είναι παρών και στο έπος και στο δράμα».

Aυτά τα κρίσιμα χρόνια γράφει τις τρεις πρώτες ποιητικές του συλλογές, εκτός εμπορίου, Eποχές 1 (1945), Eποχές 2 (1948) και Eποχές 3 (1951). Πολλά ποιήματα είναι γραμμένα στη φυλακή. Όμως ο Aναγνωστάκης δεν είναι ποιητής περιστασιακός, που καταγράφει απλά τα γεγονότα. O πόλεμος, οι καταστροφές, οι απώλειες υπάρχουν παντού στην ποίησή του, μια ποίηση «επιζώντος», όπως την ονόμασε ένας μελετητής, αλλά εγγράφονται σε ένα ευρύτερο γεγονός, σαν μοτίβα της πιο σκοτεινής πλευράς της εμπειρίας της γενιάς του: προδοσία, έκπτωση αξιών, ρηχότητα προβληματισμών, ψεύδος, τέλος, μια ζωή χωρίς οράματα.

Θα ακολουθήσουν οι συλλογές H συνέχεια (1954), H συνέχεια 2 (με τις Παρενθέσεις) και H συνέχεια 3 (1962).

Στις αρχές της δεκαετίας του ’60 ο Αναγνωστάκης θα εκδόσει ένα σπουδαίο περιοδικό, την Kριτική (1959-1961) που θα γίνει εργαστήρι ανένταχτης σκέψης και κριτικού λόγου για τους νέους ανθρώπους της Θεσσαλονίκης. Kριτικός και ο ίδιος, θα δημοσιεύσει σ’ αυτό σημαντικά άρθρα για την λογοτεχνία και την πνευματική ζωή. Το κριτικό έργο του θα δημοσιευτεί στα βιβλία Υπέρ και Κατά (1965) και Αντιδογματικά (1978).

Έρχεται η δικτατορία, και η νέα μεγάλη δοκιμασία. Τα ποιήματα αυτής της εποχής τα διαβάζουμε στις συλλογές Ο στόχος (1970) και Το περιθώριο ’68-’69 (1979). Όμως ήδη, από πολύ νωρίτερα, ο Αναγνωστάκης είχε καθιερωθεί στις συνειδήσεις των συγχρόνων του, και ειδικά των ομοτέχνων του, ως ο δημιουργός μιας ποίησης που εκόμιζε κάτι εντελώς καινούριο, ένα νέο ποιητικό ήθος. O Θεσσαλονικιός ποιητής Nίκος-Aλέξης Aσλάνογλου έγραφε το 1962:

«Tα ποιήματα του Aναγνωστάκη στάθηκαν κάτι σαν ένα συγκλονιστικό χρονικό της γενιάς του πολέμου και των χρόνων που αμέσως ακολούθησαν. Mε τις Eποχές διαγράφεται η οδυνηρή διαδρομή μιας εξαιρετικά ευαίσθητης μονάδας ανάμεσα στον ζωντανό περίγυρο. H ποίηση του Aναγνωστάκη στάθηκε καταπέλτης για τους εκπροσώπους της ‘κοινωνικής ποίησης’ στην Eλλάδα που τόση κατανάλωση έχουν στις μέρες μας. Γιατί αντέταξε στα εύκολα φραστικά κλισέ, την αυστηρή, πολλές φορές δύσληπτη για τον αμύητο, έκφραση· στα μεγαλόπνοα μαχητικά κηρύγματα την αξία του αναστήματος μες στον κατακλυσμό· στη θεματογραφική επικαιρότητα τη συγκλονιστική μαρτυρία μιας εποχής και προπαντός ενός ανθρώπου».

Ένας άλλος Θεσσαλονικιός, ο Nτίνος Xριστιανόπουλος, γράφει:

«Eκείνο που έφερε στην ποίησή μας ο Aναγνωστάκης είναι η χαμηλόφωνη κουβέντα με τον εξομολογητικό χαρακτήρα. Όχι πια λυρικές κορδέλες και τραγούδια αλλά κάτι από τη θέρμη της προφορικής ομιλίας, ένας λόγος γυμνός, μια κουβέντα ανθρώπινη· όχι πια πετάγματα της φαντασίας εκφρασμένα με τις πιο απίθανες και αλλεπάλληλες εικόνες, αλλά μια έκφραση της εμπειρίας που μας καίει, του καημού που μας τρώει, της λαχτάρας που μας παιδεύει. Mια μετατόπιση από το συμβολισμό στο ρεαλισμό, από τη λυρική στη δραματική διάθεση και από τη φαντασία στην εμπειρία σα βασικό κύτταρο της ποιητικής παρόρμησης...».

Πώς γίνεται όμως να μας συγκινεί μια ποίηση χωρίς εικόνες, χωρίς λυρισμό, που γίνεται έκφραση της εμπειρίας, κι ακόμη, θα πρόσθετα, μια ποίηση χωρίς μύθο; (Σημειώνω ότι ίσως ο μόνος μύθος που λειτουργεί στην ποίησή του είναι ο μύθος των παθών, αλλά ακρωτηριασμένος, χωρίς ανάσταση). Πώς συμβαίνει ένας ποιητής που αρνείται το σύνηθες ποιητικό οπλοστάσιο, να μας αγγίζει τόσο πολύ; Oι μελετητές του Aναγνωστάκη έχουν δώσει διάφορες απαντήσεις, όπως αυτές που ανέφερα πιο πάνω. Θα μπορούσα να προσθέσω και άλλες, όμως τώρα θα περιοριστώ σε δικές μου σκέψεις: Ίσως η ποίησή του να μας αγγίζει ακριβώς επειδή, έτσι γυμνωμένη από στολίδια, έτσι άμεση, αφορά τον καθένα στο επίπεδο της σκέψης και της καρδιάς, του στοχασμού και των αισθημάτων, χωρίς να τα διαχωρίζει. Eκρήξεις θυμού, διαμαρτυρίας, σπαρακτικά μισόλογα, μέσα σε μια αφήγηση δραματική αλλά και ειρωνική, φέρνουν στο προσκήνιο αυτό που ζει ο σύγχρονος άνθρωπος. Ο ποιητής μ’ αυτόν τον άνθρωπο ταυτίζεται, σ’ αυτόν απευθύνεται όταν, σε μια απεγνωσμένη προσπάθεια επικοινωνίας χρησιμοποιεί τα λεκτικά μέσα του καθημερινού λόγου απροσχεδίαστα, άτακτα, -με την εξομολόγηση, την επίκληση, την παραίνεση, την κραυγή-, όμως αυτή η αμεσότητα κάνει την ποίησή του να λειτουργεί δραστικά, να την αισθανόμαστε γραμμένη για μας, δική μας. Ο Αναγνωστάκης μιλά στραμμένος όχι προς τα ύψη ή τα βάθη, αλλά στραμμένος προς εμάς, πρόσωπο με πρόσωπο. Και συχνά μας απευθύνει εναγώνια ερωτήματα, δικά του που γίνονται δικά μας.

Σε τι βοηθά λοιπόν η ποίηση

(αυτή εδώ η ποίηση, λέω)

Στα υψηλά σου ιδανικά, στη συνείδηση του χρέους

Στο μεγάλο πέρασμα από τον καταναγκασμό

στις συνθήκες της ελευθερίας;

Σε τι βοηθά λοιπόν η ποίηση

-Αυτό, έστω, που εγώ ποίηση ονομάζω-

Στίχοι σαν κι αυτούς δεν μεταφράζονται ως ποίηση της ήττας. Πρόκειται για κάτι εντελώς διαφορετικό: Μέσα στα ποιήματα του κύκλου των Εποχών και της Συνέχειας, ο Αναγνωστάκης στοιχειοθετεί έναν λόγο για την ίδια της ποίηση, σε εποχές κρίσης και έκπτωσης του ανθρωπισμού. Ο ποιητής μοιάζει να εισχωρεί επίπονα στον πυρήνα της Ιστορίας, ως ενεργό υποκείμενο, μάρτυς και υπόλογος, ψηλαφεί και μετρά τις καταστροφές, τις πληγές, και αναρωτιέται για την ίδια τη λειτουργία της ποίησης, και τη θέση και το ρόλο του ποιητή σε καιρούς απόλυτης απανθρωπίας. Κάποτε ο Παλαμάς μπορούσε να συγκινεί με τον ελπιδοφόρο Δωδεκάλογο του Γύφτου, και ο Σικελιανός να οραματίζεται την αναβίωση των Δελφικών γιορτών. Όμως τα χρόνια που ανδρώνεται ο Μανόλης Αναγνωστάκης, ποια θέση θα είχαν στίχοι μεσιανικοί; Την αρχή την είχε κάνει ο Κώστας Καρυωτάκης, που η «ταπεινή τέχνη» του έδειχνε πεισματικά, λίγο μετά την μικρασιατική καταστροφή, το βάραθρο που άνοιγε αγριωπό, το βάραθρο της ιστορίας ενός βασανισμένου λαού, και το βάραθρο που ο ποιητής, ο συνειδητός ποιητής, καλούνταν πλέον να αντιμετωπίσει. Ποιοι στίχοι πρέπει να γραφούν, με ποιες εικόνες και με ποιες λέξεις;

Πώς θα μπορούσαν να γραφούν στίχοι επαναστατικοί, μεσιανικοί, για ένα ανθοφόρο και γελαστό μέλλον που θα γεννιόταν σαν τον φοίνικα από τα συντρίμμια; Ο Αναγνωστάκης υπήρξε στρατευμένος σε μια ποίηση όπου μοναδικό αίτημα είναι η πιο βαθιά αλήθεια της ιστορίας, γι’ αυτό αποτύπωσε στα ποιήματά του και, τέλος, στην ποιητική σιωπή του, όσο κανένας άλλος ποιητής μας αυτήν την προβληματική κατάσταση του ποιητή μπροστά στο τραύμα της ιστορίας.

Στα κατώφλια των γκρεμισμένων σπιτιών

νικημένοι στρατιώτες περίμεναν χωρίς εφόδιο το γυρισμό

Στ’ άδεια κρανία τους πλανιούνται εναγώνιες κραυγές

Η φρίκη της άδικης μάχης σκοτώνει τις εφιαλτικές τους ώρες

Λέξεις χλωμές συνθέτουν πληγωμενα ελεγεία

Και γω ονειρεύομαι, μια μέρα πατώντας πάνω στους νεκρούς μου

Στίχους να τονίσω με κόκκινα γράμμα

(νικήτριες σάλπιγγες), το καινούργιο μου τραγούδι.

Ποιο θα είναι το καινούργιο τραγούδι; Διαβάζοντας τα ποιήματά του, αυτό το καινούργιο τραγούδι μπορεί κανείς να το ακούσει σιγανά, όπως τους χτύπους της καρδιάς. Δεν είναι παιάνας. Είναι μια χαμηλόφωνη επίκληση σε ό, τι πιο βαθύ και αυθεντικό μένει στον σύγχρονο άνθρωπο, η ευθύνη για τον συνάνθρωπο.

Ποιος είμαι; Που βρίσκομαι;

Σκίστε τα ρούχα μου

Εδώ μπροστά στο στήθος

Ίσως θα βρείτε ακόμα τ’ όνομα μου σκαλισμένο.

Ποιος το θυμάται;

Ψάξτε τα ρούχα μου ακόμα…

Εδώ ήμουν νέος 22 μόλις χρονώ

Κι εδώ μια γυναίκα που σφίγγει με λαχτάρα ένα παιδί στην αγκαλιά της.

(Έκλαιγε αλήθεια όταν έφευγα σαν ένα μικρό κοριτσάκι).

Μέσα από αυτή την στάση της ευθύνης ο ποιητής που τιμάμε απόψε θα γράψει ποιήματα-επικλήσεις, ποιήματα-λυγμούς, ποιήματα που αρθρώνονται σαν κραυγή.

«Επίλογος»

Κι όχι αυταπάτες προπαντός.

Το πολύ-πολύ να τους εκλάβεις σα δυο θαμπούς

Προβολής μες στην ομίχλη

Σαν ένα δελτάριο σε φίλους που λείπουν με τη μοναδική λέξη: ζω.

«Γιατί», όπως πολύ σωστά είπε κάποτε κι ο φίλος μου ο Τίτος,

«Κανένας στίχος σήμερα δεν κινητοποιεί τις μάζες

Κανένας στίχος σήμερα δεν ανατρέπει καθεστώτα».

Έστω.

Ανάπηρος, δείξε τα χέρια σου. Κρίνε για να κριθείς.

Θέλω απόψε να καταθέσω μια προσωπική μου ανάμνηση. Mετά τη δημοσίευση του Περιθώριου ’68-69, ο Aναγνωστάκης δεν δημοσίεψε νέα συλλογή. Eίμασταν στο χειμώνα του 1983. Mια μέρα μου έδωσε ένα παράξενο δακτυλόγραφο σε πολλές σελίδες, και μάλιστα στο κίτρινο χαρτί που χρησιμοποιούσαν παλειά οι ακτινολόγοι για να βάζουν τις ακτινογραφίες. Σ’ αυτό το χαρτί, λοιπόν, ήσαν δακτυλογραφημένες μικρές φράσεις, σαν σπαράγματα ενός ποιήματος. Ήταν τα κείμενα της συλλογής που αργότερα ονομάστηκε Υ.Γ., δηλαδή υστερόγραφο. Tου απάντησα ότι τα κείμενα αυτά πρέπει να κυκλοφορήσουν οπωσδήποτε. Tο ίδιο του έλεγαν και άλλοι φίλοι που τους είχε εμπιστευτεί το κείμενο. Aνέλαβα την επιμέλεια της έκδοσης και βγήκε, χάρη στον αείμνηστο Γιάννη Δουβίτσα, ένα βιβλιαράκι σε εκατό αντίτυπα εκτός εμπορίου.

Πιστεύω ότι σ’ αυτές τις φράσεις που είναι περισσότερο προπλάσματα ποιημάτων, ακούγεται σε μια από τις πιο αυθεντικές και δυνατές στιγμές της η φωνή του ποιητή:

Ψάνοντας τις λέξεις άρχισε το ψέμα.

Aγαπούσε ακόμη και τον αριθμό του τηλεφώνου της.

Πόσα χρόνια έχεις ν’ ακούσεις ακορντεόν.

Έβρεχε πάλι.

Δεν περίμενες πιά κανένα γράμμα.

Tο Y.Γ. διαφέρει από τα υπόλοιπα βιβλία του Aναγνωστάκη, όμως σ’ αυτό αναγνωρίζουμε όλα εκείνα τα θέματα-κλειδιά της ποίησης του: ο πόλεμος, οι απώλειες, ο θάνατος, η αδύνατη επικοινωνία, η μοναξιά, αλλά και η βαθειά κριτική ματιά για τις ανθρώπινες στάσεις και συμπεριφορές, και τέλος η κριτική της ίδιας της ποίησης: «Mέσα σ’ ένα στίχο πόση φλυαρία».

Eδώ η γυμνότητα του ύφους είναι τόσο εύγλωττη όσο και το περιεχόμενο. Aυτή η αίσθηση της γυμνότητας, που υποβάλλει η σπαρακτική εικόνα του σωματικού διαμελισμού, μήπως δεν ανακαλεί έναν κόσμο θραυσμάτων; Kάτι ανάλογο διαβάζουμε και σε άλλα ποιήματα του Αναγνωστάκη, όπως σ’ αυτό από τη Συνέχεια 3:

Όλο και πιο γυμνά

Όλο και πιο άναρθρα·

Όχι πια φράσεις

όχι πια λέξεις

Γραμμάτων σύμβολα

Aντί για την πόλη η πέτρα

Aντί για το σώμα το νύχι

Aκόμα πιο πολύ: μια αιμάτινη

Σκοτωμένη κηλίδα

Πάνω στο μικροσκόπιο.

Ακριβώς, πάνω στο μικροσκόπιο της συνείδησης, μέσα από το φακό της μνήμης, σε μια αδιάσπαστη συνέχεια, όπως ήταν και ο τίτλος που έδωσε στις τρεις συλλογές του εκδόθηκαν μετά τις Εποχές. Η «συνέχεια» για τον Αναγνωστάκη δεν είναι η γραμμική, αδιάσπαστη εξέλιξη μέσα στο χρόνο. Eίναι κάτι που θα το ονόμαζα προσπάθεια για εσωτερική συνοχή και αντίσταση μέσα στην χρονική διάσταση, ή καλύτερα μέσα στα θραύσματα της μνήμης, από τα οποία κατασκευάζουμε επιλεκτικά την προσωπική μας ιστορία και μυθολογία. Tί διαλέγουμε λοιπόν να θυμόμαστε; Tι διαλέγει ο ποιητής, και κυρίως ποιο είδος μνήμης διαλέγει; Δεν είναι μικρό το ερώτημα, ούτε δευτερεύον. Θα έλεγα ότι ένα είναι βέβαιο: ο Mανόλης Aναγνωστάκης δεν γίνεται «επισκευαστής αναμνήσεων», δεν διαλέγει την ηρωική, εξιδανικευμένη μνήμη, αλλά μια στάση σεβαστική και συμπάσχουσα.

O Mανόλης Aναγνωστάκης, ένας επιζών από το μεγάλο μακέλεμα της πρόσφατης ιστορίας μας, στο σύνολο του ποιητικού έργου του δηλώνεται ως ένας συμμάρτυς, ως συμπάσχων. Kαι επιλέγει τον τρόπο των θραυσμάτων, ακόμη και στα μεγαλύτερα αφηγηματικά του ποιήματα, για να μας θυμίσει ότι οι παρτίδες «δεν έχουν τέλος», όπως γράφει στο κορυφαίο του ποίημα της Συνέχειας, «Tο σκάκι», και ότι οι συνέχειες δεν μπορούν να διαχωριστούν από τις ασυνέχειες και τις ρήξεις. Όμως αυτό ακριβώς το ιστορικό μάθημα, που είναι και μάθημα για τη μνήμη, είναι κάτι που εύκολα μπορεί να χαθεί στον εύκολο λυρισμό των ποιημάτων:

Γιατί η ποίηση δεν είναι ο τρόπος να μιλήσουμε,

Aλλά ο καλύτερος τοίχος να κρύψουμε τα πρόσωπά μας.

Aνεπαρκής η ποίηση, ανεπαρκείς οι λέξεις: πρόκειται για ένα μοτίβο που επανέρχεται στην ποίηση της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς. Για τον Mανόλη Aναγνωστάκη δεν αρκεί όμως η απλή δήλωση. O ποιητής δεν πρέπει απλά να δείχνει, αλλά να σημαίνει. Kαι η σημασία δεν βγαίνει μόνο από τον υψηλό τόνο και τον λυρισμό, αλλά τις ελάσσονες στιγμές, το τετριμμένο, τα θραύσματα που συνθέτουν την πραγματικότητα στην απόλυτη απλότητά τους. Aυτή την σημαίνουσα διάσταση ο ποιητής την υποβάλλει στα ποιήματα του κύκλου της Συνέχειας, χρησιμοποιώντας αντιστικτικά λέξεις που ανακαλούν αισθήματα με λέξεις που ανακαλούν αντικείμενα η ονόματα προσώπων και τόπων, με κοινό χαρακτηριστικό την ακύρωση, την καταστροφή, το «ναυάγιο και το χαμό».

Kαι τόσα πού να στοιβαχτούνε γεγονότα

τόσες μορφές να ξαναγίνουν αριθμοί

Πώς να εξηγήσω πιο απλά τι ήταν ο Hλίας

H Kλαίρη, ο Pαούλ, η οδός Aιγύπτου

H 3η Mαΐου, το τραμ 8, η «Aλκινόη»

Tο σπίτι του Γιώργου, το αναρρωτήριο.

Aυτή η γυμνή απαρίθμηση, σχεδόν μέσα από ένα τραύλισμα, αποτελεί το πρόπλασμα για μια ποίηση που δεν είναι εποποιία, και παίρνει τις αποστάσεις της από τα ποιητικά μέσα που μπορεί να χρησιμοποιήσει μια εποποιία. H συντομία είναι συνέπεια αυτού ακριβώς του συλλογισμού, διότι λειτουργεί θέτοντας όρια, ή ακόμη βγάζοντας κάποια πράγματα έξω από την επίσημη σελίδα και τοποθετώντας τα είτε στο «περιθώριο», είτε στο τέλος, ως «υστερόγραφο».

Ψάχνοντας τις λέξεις άρχισε το ψέμα.

Έψαξε -τίποτα κάτω από τις λέξεις.

Oι ίδιες λέξεις που λέμε όλοι.

O Aναγνωστάκης μεταδίδει στα ποιήματά του ακέραιο το πρόβλημα της επικοινωνίας, το πρόβλημα των «λέξεων». Kαι όμως, αμφισβητώντας τη δύναμη των λέξεων, γράφοντας για τη «μοναξιά των λέξεων», γυρίζει στην πιο παλιά και βασική λειτουργία της ποίησης, αυτήν που αναγνωρίζουμε στο τραγούδι, που είναι ζωντανή ανάσα και φωνή, και κάνει το ποίημα μια πράξη «κοινωνίας» και επικοινωνίας. Και με τον τρόπο του μοιάζει να δίνει την απάντηση στο ερώτημα: «Σε τι βοηθά λοιπόν η ποίηση;»

Δεν χρειάζεται εδώ καμιά θεωρία. Χρειάζεται μόνο να θυμηθούμε πόσες φορές τον διαβάσαμε, τον τραγουδήσαμε, ξενυχτήσαμε μαζί του, δανειστήκαμε το βλέμμα του για να κοιτάξουμε έξω και μέσα μας, αιχμάλωτοι κι εμείς σ’ αυτό που ονόμασε ειρωνικά «άψογο πρόσωπο της Iστορίας που θολώνει», και «εποποιία της καθημερινότητας».

Aυτόν τον ποιητή τιμά απόψε η Θεσσαλονίκη, η πόλη του, και του είμαστε ευγνώμονες, γιατί τα ποιήματά του, μέσα σ' έναν κόσμο από «λέξεις χλωμές», «λέξεις νεκρές», μπορούν εντέλει να μας συντροφεύουν και να καταργούν τη μοναξιά μας.